Infos
- Élections : Appel à la vigilance face à l’avant-projet de décret électoral, transmis par le Cep démissionnaire à l’exécutif
- Écarts et dénonciations se poursuivent, les spécialistes battent de l’eau pour faire leur beurre
- Covid-19: situation sous contrôle, Haïti sort de l’état d’urgence sanitaire
- Officiellement, 120 gourdes pour 1 dollar dans le système bancaire, à qui la faute ?
- Des milliers de protestants ont marché contre l’immoralité
Bandi toupatou
Petyonvil, lè l nannuit, lè tout machann, ni sa k dèyè kontwa ni sa k sou twotwa, gen tan rantre lakay yo, gen yon fèt ki kòmanse. Anpil fwa se gwo koze. Restoran deklas louvri pòt yo, moun ap desann nan bèl machin, twaze abolotcho, bay lakonpayi lebra pou al jwi lavi yo.
Gen lòt kote se lari ki prèske bloke. Jenn gason, jenn fanm, fre tankou ze zwa, enstale yo nan baz alamòd pou desann detwa byè oubyen kase kou kèk babankou, wiski, vodka. Jeneralman, nan baz sa yo, zam fè mikalaw. De patnè k ap bwè ansanm toujou pran yon ti tan pou yo fè konkou kilès ki gen pi bèl ak pi plis zam.
Li klè, nan milye sa yo, gen moun ki p ap met tèt yo deyò si yo pa gen zam sou yo, kit yo legal kit yo cho. M konn yon zanmi ki renmen pitit fi l tankou de je nan tèt li. Chak fwa pitit la dwe soti, misye toujou mande si gen omwen youn nan moun ki akonpaye l ki gen zam sou li. Paske nan tan sa a, nan milye sa a, moun pa viv san zam. Epi, depi ou gen zam, fòk ou afiche w.
Lè yon machin chèf ak bon grannèg frennen sèk, ou toujou tande yon gwo bri feray. Se zam k ap woule sou zam. Paske, pa prensip, moun debyen oblije gen fè nan men l. Sinon, nenpòt ti chofè moto, ki poko gen dezan Pòtoprens, ka dezapwouve w lè l vle.
Zòn kay grannèg, moun serye, moun ki gen aparans lelit, se sou zam w ap mache. Se gwo asenal pou kenbe tout ti vòlè, kidnapè, anachis, tèt pa dwat yo nan bon distans. Se bal okanon, gachèt sansib.
Nou dakò se lejitim defans, paske deyò a pa bon. Men, fòk nou ta poze tèt nou yon kesyon tafya : eske se ensekirite ki lakòz tout zam sa yo oubyen se zam yo ki fè ensekirite a ? Li konplike pou nou dakò konsidere yon zam tankou yon siy richès, yon zouti pou fè chèlbè. Depi nèg la jwenn yon dyòb, li touche twa mwa, li tou achte yon zam. Paske se yon byen esansyèl. Paske se yon zèv atistik.
Li enkyetan pou yon pèp antann li konsa sou zafè zam. Baton ki nan men w se avè l ou pare kou, ti kouto miyò pase zong. Se sa nou abitye tande. Anmenmtan, nou toujou pran prekosyon pou pote zam tounnen yon privilèj. Kòmsi se yon sèl kategori Ayisyen ki gen dwa touye. Ki gen dwa bay presyon.
Nan listwa peyi nou, gen epòk kote sa toujou pase mal. Se lè sa ki pa sanble anyen yo vin konprann fòk yo gen zam nan men yo tou. Nou pa konn ki non pou n bay endividi, ki pa nan laklas, k ap flannen ak zam nan men yo. Nou pa jan m konn kijan pou n idantifye yo. Yon esklav ame se yon koupèt gojèt. Yon kako se yon bandi gran chimen. Yon nèg katye ak zam se yon bandi, yon atache, yon bouwo rejiman makout, yon manm gang. Yon grannèg ak zam se yon nèg ki sou men l. Yon bon papa ki pa ranse ak vakabon, ki ka pwoteje fanmi l ak tout zanmi l.
Se vre ti vakabon pa monte sou teren notab ki gen zam.
Fòk nou eksplike timoun k ap vini yo poukisa zam ilegal se zouti bandi. Li pa nòmal pou bandi tout kote. Vire tounen nou mache sou bandi. Nan ba Petyonvil tankou nan bidjonèl Matisan.
Li sispèk pou se zam ki bay ni pouvwa ni respè ni lajan nan yon peyi. Depi de moun pa dakò, zam rale. Depi moun nan bezwen dechèpiye, gaspiye lavi yon lòt, se sou zam li monte.
Semèn sa yo, fim ak gwo zam se nan Latibonit sa monte. Bandi anvayi zòn nan. Larepiblik ap tranble pou peyizan yo. Erezman Lapolis sou sa. Y ap toke kòn ak bandi. Men, nou bliye oubyen nou pa konnen gen fanmi notab, ak gwo biznis nan kapital la, ki pase vi yo ap tire sou moun Latibonit. Pou kesyon tè ki mal separe. Pou kontra demwatye ki pa respekte.
Pandan senkantan, moun Latibonit ap mouri anba bal grannèg. Lè nou koupe fache ak yo, n ap woule lang nou nan bouch nou pou n rele yo grandon, kapitalis. Menm lè yo se ti asasen menm jan ak chèf gang yo, nou pa janm pèmèt nou rele yo bandi.
Sa vle di gen yon pati Ayisyen ki pote zam pou jwèt.
Ann fè yon ti lojik : yon bandi ret yon bandi. Kit li klè kit li nwa. Kit li ret nan paradi kit li rete sou fatra. Kit li chèf kit li abolotcho. Egalego.
Jean-Euphèle Milcé
